تصویب لایحه ی کاپیتولاسیون در سال۱۳۴۳ یکی از وقایع مهم سیاسی در تاریخ کشور ایران است که بسیاری آن را از جمله عوامل تشدید نارضایتی های مردمی و پیش رفتن اوضاع اجتماعی و سیاسی به سمت انقلاب اسلامی در سال ۵۷ ارزیابی می نمایند. بررسی این واقعه ی مهم سیاسی نشانگر آن است که دولت های استعماری هرگاه که فرصتی را برای رخنه و نفوذ در یک کشور یافته اند سعی بر آن نمودند که بتوانند منافع موجود در آن کشور را به نفع خود استثمار کنند و به روش های مختلف این منافع را برای خود تضمین نمایند.که از جمله ی این روش ها برای دولت استعمارگر آمریکا، تصویب لایحه ی کاپیتولاسیون بود. دولت آمریکا سعی بر آن داشت تا با تصویب لایحه ی کاپیتولاسیون کلیه ی اتباع آمریکایی مقیم در ایران را از شمول قوانین و مقررات ایران خارج نماید تا این اتباع بتوانند آزادانه، هرگونه فعالیت اقتصادی سیاسی و فرهنگی را در داخل کشور ایران داشته باشند.
کاپیتولاسیون قراردادی است که بر اساس آن حکومت یک کشور حق خود را در محاکمه و قضاوت درباره ی اتباع سایر کشورها لغو می کند و این حق(حق قضاوت) را به کنسول(نماینده ی دیپلماتیک) کشور بیگانه واگذار میکند.لذا به آن حق قضاوت کنسولی نیز گفته می شود.
حق قضاوت کنسولی(کاپیتولاسیون) برای اولین بار در عهدنامه ننگین ترکمنچای و در بند ۷و۸و۹ این عهدنامه ذکر شده که بر اساس آن اتباع روس تنها مشمول قانون روسیه می شدند . پس از این واقعه، سایر دولتهای سلطه‌گر غربی مثل انگلیس، فرانسه، آلمان، آمریکا، اتریش، سوئد، بلژیک و... به بهانه اصل «دول کامله الوداد» خود را نیز مشمول کاپیتولاسیون دانستند و از آن بهره گرفتند. پس از نهضت مشروطه تلاش هایی انجام گرفت که این قرارداد خائنانه لغو شود.اما سلطه استعماری انگلیس نگذاشت.
رضاخان که با موافقت و حمایت انگلیس قدرت را در دست گرفت، برای استحکام موقعیت خویش در بین مردم کاپیتولاسیون را لغو کرد و آن را از افتخارات خود برشمرد و پسرش محمدرضا شاه در نوشته ها و گفته هایش لغو کاپیتولاسیون را از رهاوردهای پرارزش حکومت پدرش قلمداد نمود.اما در سال ۴۳ و پس از برنامه های آمریکا در اعزام مستشاران آمریکایی به ایران بار دیگر قانون کاپیتولاسیون در مجلس ملی و سنای کشور به تصویب رسید.اما نه با نام کاپیتولاسیون، بلکه با نام ماده واحده الحاقی به قرارداد وین.بر اساس این ماده واحده مستشاران و نظامیان آمریکایی و خانواده ها و مستخدمین آنها در صورت هرگونه تخلف و جرمی از شمول قانون ایران مستثنی می شدند.درحالی که حکومت شاه در جلسات شبانه ی سنا این قانون را به تصویب رساند و سعی بر آن داشت که جامعه از محتوای این قانون مطلع نشود اما دو روز پس از تصویب این قانون فریاد روشنگری از بیت امام خمینی(ره) در قم بلند شد.امام(ره) که مبارزات خود را بر اصل قرآنی نفی سبیل یعنی نفی هرگونه سلطه خارجی بر جامعه مسلمانان استوار کرده بود به شدت با تصویب این لایحه مخالفت نمود و دولت و مجلس را عامل این ننگ و فضاحت می دانست.امام(ره) پس از این سخنرانی اعلامیه ای منتشر کردند و در طی آن نسبت به برباد رفتن استقلال و عزت ایران هشدار دادند.حکومت پهلوی که اعتراضات روشنگرانه امام را برنتافت در نیمه شب ۱۳ آبان ماه ۱۳۴۳ ایشان را دستگیر و شبانه به ترکیه تبعید نمودند.
اما آنچه قابل توجه است این است که پس از تصویب لایحه کاپیتولاسیون، آمریکایی های مقیم در ایران با به راه انداختن کازینوهای قماربازی و مشروب خواری به آداب و رسوم جامعه ایرانی اهانت می کردند و قانون دولت ایران بر رفتار آنان اعمال نمی گردید.و در واقع با نفوذ در فرهنگ و سیاست ایران، حاکمیت کشور را تحت الشعاع قرار دادند.اما با وقوع انقلاب اسلامی این قانون در تاریخ ۲۳ اردیبهشت ۱۳۵۸ به طور رسمی لغو گردید.
اما آنچه از شرح وقایع کاپیتولاسیون برمیاید این است که استکبار جهانی همیشه درصدد فرصتی هست که بتواند با پیدا کردن راه های نفوذ، فرهنگ و سیاست کشورها را تحت تاثیر افکار و آمال خود قرار دهد. لذا باید در طول مسیر پیشرفت کشور مراقب چنین آسیب ها و خطراتی بود.
*مرتضی غلامعلی تبار،دبیر سیاسی انجمن اسلامی دانشگاه مازندران
