در شرایطی که قیمت نفت کوره حتی از نفت خام هم کمتر است، ایران علیرغم همه تلاش‌های انجام شده همچنان صاحب بالاترین درصد تبدیل نفت خام به نفت کوره در فرآیند پالایش در میان کشورهای صاحب صنعت پالایش در جهان محسوب می‌شود.
تلاش کشورهای صاحب صنعت پالایش برای کاهش نفت کوره و فرآورده‌های کم‌ارزش، موجب بروز روش‌هایی برای نوسازی و بهبود تکنولوژی پالایشگاه‌ها شده است و امروزه «درصد تبدیل نفت خام به نفت کوره» به عنوان شاخصی در این زمینه مبدل شده است. کشور چین توانسته است با ساخت پالایشگاه‌های جدید یا به‌روزرسانی پالایشگاه‌های قدیمی، درصد تبدیل نفت خام به نفت کوره را از ۱۰ درصد در سال ۲۰۰۰ به ۲٫۸ درصد در سال ۲۰۱۲ برساند. در طی همین سال‌ها کشور کره نیز درصد تبدیل مذکور را از ۲۵ درصد به ۱۰ درصد رسانده است.
ایران اگرچه طی سالیان مذکور با اجرای پروژه‌هایی از نوع توسعه و ارتقاء کیفیت به کاهش ۸ درصدی شاخص فوق دست یافته است اما به نظر می‌رسد تلاش‌های صورت گرفته در این زمینه ناکافی است و ایران همچنان بالاترین درصد تبدیل نفت خام به نفت کوره در میان ۱۲ کشور با ظرفیت پالایشی بالای ۱٫۵ میلیون بشکه در روز را داراست.
کشورهای دنیا برای کاهش نفت کوره چه می‌کنند؟
بر اساس این گزارش، در اولین نسل پالایشگاه‌های نفت دنیا که در فاصله سال‌های ۱۸۵۵ تا ۱۸۷۵ میلادی ساخته شد فقط نفت سفید تولید می‌شد و مابقی محصولات پالایش نشده به رودخانه‌ها تخلیه می‌گردید. به مرور زمان، با افزایش بازدهی و استفاده از فناوری‌های نوین در صنعت پالایش، سهم محصولات سبک‌تر، با ارزش‌تر و پاک‌تر در این صنعت افزایش یافت تا جایی که به ترتیب گازمایع، نفتا و بنزین، گازوئیل، نفت سفید (کروسین) و نفت کوره به عنوان فرآورده‌های اصلی پالایشگاه‌ها شناخته شدند و سهم تولیدات غیرقابل استفاده که به محیط تخلیه می‌شد تقریبا به صفر رسید. تداوم توسعه این صنعت از طریق افزایش کیفیت محصولات، تکمیل زنجیره ارزش و نهایتا کاهش سهم باقی مانده‌های سنگین و کم‌ارزش نظیر «نفت کوره» در حال انجام است.
امروزه صنعت پالایش یکی از صنایع فعال جهان محسوب می‌شود و بررسی سیاست‌های صنعتی کشورهایی نظیر امریکا، چین و هند نشان می‌دهد که این کشورها اهتمام ویژه‌ای به ساخت پالایشگاه‌های جدید یا به روز کردن فناوری پالایشگاه‌های قدیمی با اجرای طرح‌های توسعه و ارتقای کیفیت دارند. به عنوان مثال، کشور امریکا که در مجموع حدود ۱۴۰ پالایشگاه را در خود جای داده است، در سال‌های اخیر چندین پروژه از پالایشگاه‌های کوچک ۲ هزار بشکه‌ای تا پالایشگاه‌های چند صد هزار بشکه‌ای ساخته است. اما آنچه امروزه بیش از ساخت پالایشگاه‌های جدید مورد توجه کشورهای پیشرفته دنیا قرار دارد، طرح‌هایی از نوع توسعه Expansion، افزایش ظرفیت Capacity Extension، ارتقای کیفیت Upgrading و مدرنیزه کردن Modernization است که معمولا توسط خود پالایشگاه‌ها یا در واقع توسط شرکت‌های پالایشی صاحب پالایشگاه اجرا می‌شود.
«توسعه» شامل ساخت فازهای مشابه یا غیرمشابه در کنار پالایشگاه موجود است و معمولا به زمین و مساحتی مجزا -به تناسب اندازه طرح- احتیاج دارد. «افزایش ظرفیت» شامل تعویض و بزرگ کردن تمام یا بخشی از واحدها و تجهیزات برای بالا بردن ظرفیت پالایشی است. «ارتقاء کیفیت» عبارت از بهبود کیفیت محصولات نظیر تصفیه از ناخالصی‌هایی نظیر گوگرد و همچنین فرآورش مجدد ته‌مانده‌های برج تقطیر برای کاهش محصولات کم‌ارزش نظیر نفت کوره و افزایش محصولات باارزش‌تر نظیر بنزین و گازوئیل، از طریق اضافه کردن فرآیندهای به روز نظیر RFCC است. «مدرنیزه کردن» عبارت از جایگزین کردن تجهیزات و روش‌های فرسوده با تجهیزات و روش‌های جدید برای افزایش بازدهی و کاهش مصرف انرژی است. چهار روش فوق ممکن است به صورت جداگانه و یا همزمان در یک پالایشگاه به اجرا درآید.
نفت کوره به عنوان کم‌ارزش‌ترین فراورده پالایشی که ارزش قیمتی آن از نفت خام نیز پایین‌تر است محصولی است که عموم کشورها با اجرای طرح‌های ارتقاء کیفیت در تلاش‌اند سهم آن را در سبد محصولات پالایشی خود کاهش دهند. متوسط تبدیل نفت خام به نفت کوره در پالایشگاه‌های ایران، در سال ۲۰۱۲ برابر ۲۷٫۵ درصد و در جهان ۱۱ درصد بوده است. در این میان امریکا با ۲٫۷ درصد صدرنشین کشورهای با کمترین درصد تولید نفت کوره است. شکل۱ درصد تبدیل نفت خام به نفت کوره در نقاط مختلف جهان را نمایش می‌دهد.
شکل ۱- درصد تبدیل نفت خام به نفت کوره در نقاط مختلف جهان (متوسط سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۳)
مطابق آمار اداره اطلاعات انرژی امریکا (EIA) در سال ۲۰۱۲، رتبه‌بندی کشورهای با ظرفیت پالایشی بالای ۱٫۵ میلیون بشکه در روز مطابق شکل ۲ است:
شکل ۲- رتبه‌بندی ظرفیت پالایش کشورهای با ظرفیت بیشتر از ۱٫۵ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۲
همانطور که از شکل ۲ برمی‌آید ایران رتبه ۱۱ دنیا در ظرفیت پالایش نفت خام در سال ۲۰۱۲ را دارا بوده است. بررسی عملکرد این ۱۲ کشور در کاهش تولید نفت کوره از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۲ نشان می‌دهد که کشورهای چین، کره جنوبی و هند موفق شده‌اند بیش از سایر کشورها به کاهش «درصد تبدیل نفت خام به نفت کوره» دست یابند که در واقع از اتخاذ سیاست‌های بهبود و ارتقای تکنولوژی در صنعت پالایشِ آنها حکایت دارد. رتبه‌بندی کشورها در این زمینه در شکل‌های۳ و ۴ نمایش داده شده است.
شکل ۳- تغییرات درصد تبدیل نفت خام به نفت کوره در برخی از کشورهای با ظرفیت پالایشی بالای ۱٫۵ میلیون بشکه، در سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۲
شکل ۴- تغییرات درصد تبدیل نفت خام به نفت کوره در برخی از کشورهای با ظرفیت پالایشی بالای ۱٫۵ میلیون بشکه، در سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۲
همانطور که در شکل۳ مشاهده می‌شود کشور چین توانسته است با ساخت پالایشگاه‌های جدید یا به‌روزرسانی پالایشگاه‌های قدیمی، درصد تبدیل نفت خام به نفت کوره را تا ۷۲ درصد کاهش دهد، بدین معنا که موفق شده است شاخص مذکور را از ۱۰ درصد در سال ۲۰۰۰ به ۲٫۸ درصد در سال ۲۰۱۲ برساند.
همچنین از شکل‌های۳ و ۵ استنباط می‌شود که کشور کره موفق شده است درصد تبدیل مذکور را از ۲۵ درصد در سال ۲۰۰۰ به ۱۰ درصد در سال ۲۰۱۲ برساند و این شاخص را ۵۹ درصد کاهش دهد. براساس اطلاعات موجود در شکل ۵، ایران در بین کشورهای با ظرفیت پالایشی بالای ۱٫۵ میلیون بشکه در روز در جایگاه دهم از لحاظ کاهش درصد تبدیل نفت خام به نفت کوره قرار گرفته و موفق شده است شاخص مذکور را از ۳۰ درصد در سال ۲۰۰۰ به ۲۷٫۵ درصد در سال ۲۰۱۲ برساند و آن را ۸ درصد بهبود بخشد.
شکل ۵- رتبه‌بندی کشورهای با ظرفیت پالایشی بالای ۱٫۵ میلیون بشکه در کاهش درصد تبدیل نفت خام به نفت کوره از سال ۲۰۰۰ تا سال ۲۰۱۲
اگرچه ایران با اجرای پروژه‌هایی از نوع توسعه و ارتقای کیفیت طی سالیان اخیر به این کاهش ۸ درصدی دست یافته است اما به نظر می‌رسد تلاش‌های صورت گرفته در این زمینه ناکافی است و مطابق شکل۶، ایران همچنان بالاترین درصد تبدیل را در میان این کشورها داراست.
به نظر می‌رسد علت توفیق کشورهای پیشرفته در این زمینه، ساختار مناسب اقتصادی و توسعه صنعتی آنها است. به طوری که عواملی نظیر «قیمت‌گذاری مناسب» برای گریدهای مختلفِ کیفیت یک محصول، صحیح بودن و سودده بودن مجرای سرمایه‌گذاری‌های سالم صنعتی، مشوق‌های حاکمیت و غیره در این کشورها، پالایشگاه‌ها را به سمت اجرای طرح‌های توسعه و ارتقای کیفیت سوق می‌دهد. اما حاکم نبودن همین ساختار در ایران موجب شده است که پالایشگاه‌ها علیرغم برنامه‌ریزی وزارت نفت و شرکت ملی پالایش و پخش برای کاهش نفت کوره، حاضر به اجرای چنین طرح‌هایی نبوده و معتقد باشند که اجرای آنها از لحاظ اقتصادی به صرفه نیست.
سیاست کشورهایی نظیر امریکا، فعال کردن بخش خصوصی در مالکیت پالایشگاه‌ها و راهبری سیاست‌ها به سمتی است که خود پالایشگاه‌ها علاقه‌‌مند باشند با اجرای طرح‌های مختلف در طول سالیان متمادی به افزایش ظرفیت پالایشی و ارتقای کیفیت محصولات بپردازند و پویایی خود را حفظ نمایند. این روش ضمن آنکه از بار مسئولیت و درگیر شدن دولت در امور سرمایه‌گذاری، دانش فنی، پیمانکاری و غیره می‌کاهد، تامین نیاز داخلی و حفظ صادرات آن کشور در فرآورده‌های نفتی را برای حاکمیت تضمین می‌کند. لذا حاکمیت خواهد توانست بدون کم شدن ظرفیت پالایشی کشور، پالایشگاه‌های فرسوده را تعطیل و از رده خارج کند. اجرای همین راهکار در امریکا شرایط و امکانی را برای این کشور پدید آورده است که طی چند سال اخیر تعداد پالایشگاه‌های فعال امریکا در حال کاهش اما ظرفیت پالایشی این کشور رو به افزایش است. چنانکه تعداد پالایشگاه‌های فعال از ۱۴۸ مورد در سال ۲۰۱۰ به ۱۴۰ مورد در سال ۲۰۱۵ رسیده است اما ظرفیت کل پالایشگاه‌های امریکا از ۱۷٫۵ میلیون بشکه به ۱۸ میلیون بشکه در روز افزایش یافته است(۱).
در آینده مطالب بیشتری در مورد پتانسیل‌ها، موانع و همچنین فعالیت‌های ایران در زمینه ارتقاء فناوری صنعت پالایش و کاهش نفت کوره بیان خواهد شد.
منابع:
تمامی آمار و نمودارهای رسم شده براساس آنها مطابق داده‌های سایت اداره اطلاعات انرژی امریکا (EIA) بوده است.
۱- EIA, Number and Capacity of Operable Petroleum Refineries by PAD District and State as of January 1, 2015
* عضو اسبق شورا مرکزی اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان مستقل
